Utangulizi wa Ruthu — Karibu Katika Mashamba ya Ukombozi
- Pr Enos Mwakalindile
- 11 hours ago
- 11 min read
“Siku zile walipokuwa waamuzi wakitawala, Bethlehemu tulivu ilikuwa kama shamba la mbegu zilizofichwa, zikianza kuchipua polepole na kuwa mti mkubwa wa baadaye wa Ufalme wa Mungu.”
1.0 Kwa Nini Ruthu, na Kwa Nini Sasa?
Kitabu cha Ruthu ni kifupi kiasi kwamba unaweza kukisoma mara moja tu ukiwa umekaa, lakini ni kipana kiasi kwamba kinabeba njaa na shibe, maombolezo na furaha, mauti na uzima mpya, tukio la kifamilia na tumaini la mataifa yote.
Kisa chake kinatukia “siku za waamuzi walipotawala” (Ruthu 1:1) – nyakati za vurugu, umwagaji damu na kupotea kiroho. Katika Waamuzi, Israeli wanajikwaa tena na tena katika mzunguko wa ibaada ya sanamu na mateso, hadi kufikia matukio ya kutisha ya udhalilishaji wa wanawake na vita vya wenyewe kwa wenyewe. Katika giza hilo hilo, Ruthu inatusogeza karibu kwa familia moja iliyovunjika, mjane mgeni mmoja, na shamba moja tu Bethlehemu—kama tunaposogezwa karibu na mahali mbegu za kesho zinapopandwa kimya kimya katika udongo wa kawaida.
Hakuna majeshi yanayotembea. Hakuna moto unaoshuka kutoka mbinguni. Hakuna nabii anayekemea mfalme, hakuna pigo, hakuna bahari inayogawanyika. Badala yake, tunaangalia:
Familia inayokimbia njaa na kuishia kuwazika wafu wao katika nchi ya ugeni.
Mkwe anayeambatana na mama mkwe mwenye uchungu katika njia yenye vumbi.
Mjane Mmoabi anayekusanya masazo pembeni mwa shamba.
Mkulima tajiri anayemwona, kumbariki na kumlinda.
Mazungumzo ya usiku wa manane yanayobadilisha maisha ya watu watatu.
Kuzaliwa kwa mtoto kunakobadilisha hadithi ya Israeli.
Ruthu inatuingiza katika dunia inayofanana na yetu: hakuna miujiza inayoonekana, hakuna sauti za radi – ni siku za kawaida kama mashamba ya kawaida, maamuzi magumu kama kupanda mbegu bila uhakika wa mvua, hatua za ujasiri kimya kimya, na wema wa ajabu usiotangazwa kama miche midogo inayochipua kabla hakujapambazuka. Lakini, kama tutakavyoona, Mungu wa Ibrahimu, Isaka na Yakobo yuko karibu katika vumbi la shayiri kama alivyokuwa katika mlima Sinai.
Katika nyakati kama zetu – zenye sintofahamu, kuhama hama, familia zilizovunjika, maswali ya utambulisho na “ni wa nani?” – Ruthu inanena kwa upole lakini kwa nguvu ya kudumu. Inatuonyesha:
Hesed: upendo wa agano unaoshikamana pale ambapo ni rahisi kuachia.
Uweza wa Mungu wa kufuma historia: Mungu anayefanya kazi nyuma ya pazia kupitia “bahati”, ujasiri na wema.
Ukombozi: matendo yenye gharama ya kuokoa na kurejesha majina, mashamba na kesho.
Kujumuishwa: namna ambavyo mgeni anakuja kusimama katikati ya kusudi la Mungu.
Utangulizi huu unakusudia kukuandaa kwa safari ya kusoma – iwe wewe ni mchungaji, mwalimu, mwanafunzi makini wa Biblia, au mwanafunzi wa Yesu mwenye njaa ya kuona jinsi hadithi ya Mungu inavyokutana na hadithi yako.
2.0 Ruthu Katika Siku za Waamuzi — Kuandaa Jukwaa
Mstari wa kwanza wa Ruthu ni muhuri wa wakati: “Ikawa siku hizo walipokuwa waamuzi wakitawala” (1:1). Ni mfupi, lakini umebeba uzito.
2.1 Hadithi Inayomea Kati ya Vurugu
Kitabu cha Waamuzi kinamalizia na mstari unaotia hofu: “Siku hizo hapakuwa na mfalme katika Israeli; kila mtu alifanya kama alivyoona kuwa sawa” (Waam 21:25). Sura za mwisho zinaelezea sanamu, unyanyasaji wa kingono, na vita vya wenyewe kwa wenyewe. Israeli wanafanana zaidi na mataifa ambayo Mungu aliwahi kuyahukumu kuliko “taifa takatifu” la YHWH (Block 1999; Webb 2015).
Ruthu inamea kama chipukizi la kijani katikati ya ardhi iliyokUK, tawi dogo linalotokea ghafla kwenye shamba lililoonekana limekufa, likionyesha kwamba mizizi ya neema bado imejificha chini ya ardhi. Haikanushi giza la wakati ule, lakini inaonyesha uaminifu unavyoweza kuonekana pembezoni:
Ambapo Waamuzi ilituonyesha Mlawi anayemkata vipande mke-mkahaba wake, Ruthu inatuonyesha mjane Mmoabi anayemshikilia mama mkwe wake.
Ambapo Waamuzi ilituonyesha viongozi wa koo wakirarua Israeli vipande vipande, Ruthu inatuonyesha mmiliki wa shamba akitumia mamlaka yake kulinda na kubariki.
Tofauti hii imekusudiwa. Ruthu siyo utoro wa historia; ni ushuhuda wa kazi ya kimya kimya ya Mungu ndani ya historia hiyo.
2.2 Bethlehemu, Moabu, na Uhamisho Mdogo wa Mfano
Kisa kinatiririka kati ya maeneo mawili makuu:
Bethlehemu ya Yuda – “nyumba ya mkate”, mji mdogo ndani ya nchi ambayo Mungu alimwahidia kumpa Ibrahimu na uzao wake. Inawakilisha maisha ndani ya nchi ya agano – katikati ya mto wa ahadi za Mungu zitakazotuletea Daudi, na hatimaye Yesu.
Mashamba ya Moabu – nchi jirani yenye historia ya mvutano na Israeli. Moabu inahusishwa na hadithi za uasherati, usaliti wa kiroho na kutengwa (Hes 22–25; Kum 23:3–6). Kwa sababu ya historia hii ya giza, kuingizwa kwa Ruthu Mmoabi katika Israeli – na katika koo za Masihi – kunageuka kuwa picha ya neema ya ajabu.
Njaa inamsukuma Elimeleki na familia yake kutoka Bethlehemu kwenda Moabu, ambapo mauti yanamuondolea Naomi mume na wana (Ruthu 1:1–5). Safari yao ni kama uhamisho mdogo wa mfano: kuondoka nchini, kupoteza maisha, na kurudi wakiwa “tupu” (1:21). Lakini katika kurudi huko, Mungu anaanza urejesho mdogo wa mfano—kama mbegu chache za matumaini zinazorudishwa kwenye shamba la zamani—unaotabiri mwendo mpana wa hadithi ya Israeli: kutoka kutoka Misri, kupitia kuanguka katika dhambi na uhamisho, hadi ahadi za kurejeshwa na ujio wa Masihi katika Injili.
2.3 Kutoka Waamuzi Hadi Samweli: Ruthu Kama Daraja
Ruthu imewekwa kati ya Waamuzi na Samweli katika Biblia zetu kwa sababu njema. Neno la mwisho la Ruthu ni “Daudi” (4:22). Kitabu hiki kinatumika kama daraja la kifasihi na kitheolojia kati ya vurugu za wakati wa waamuzi na kuibuka kwa ufalme.
Lakini Ruthu inakataa kusimulia habari hii kutoka juu, kutoka ikulu. Hadithi ya Daudi inaanza siyo kwenye jumba la kifalme bali kwenye shamba la shayiri. Kabla Israeli haijapokea mfalme wake, Maandiko yanatutaka tukutane kwanza na babu na bibi yake mkubwa.
3.0 Hadithi Katika Hatua Nne
Kabla hujajitosa kusoma sura moja baada ya nyingine, ni vyema kwanza kutazama jinsi simulizi yote ilivyosukwa kutoka mwanzo hadi mwisho.
3.1 Ruthu 1 — Kutoka Njaa na Mazishi Hadi Miale ya Tumaini
Tatizo: Njaa inaikumba Bethlehemu. Familia moja inahama kwenda Moabu. Wanaume watatu wanakufa. Naomi anabakia na wakwe zake wawili Wamoabi.
Uamuzi: Anaposikia kuwa Bwana amewakumbuka watu wake kwa kuwapa mkate, Naomi anaamua kurudi nyumbani. Orpa anarudi kwa watu wake; Ruthu anashikamana naye.
Wakati Muhimu: Kiapo cha Ruthu – “watu wako watakuwa watu wangu, na Mungu wako atakuwa Mungu wangu” (1:16) – ni tangazo la agano, la kujiunganisha kabisa.
Mwisho wa Sura: Naomi anarudi “mtupu” (1:21), lakini mwandishi anatutajia kwa upole kwamba anarudi na “Ruthu Mmoabi”, na kwamba ni “mwanzo wa mavuno ya shayiri” (1:22).
3.2 Ruthu 2 — Mashamba ya Fadhili: Kukunja Neema Chini ya Mabawa ya Mkombozi
Tatizo: Wajane wawili wanahitaji mkate wa kila siku. Ruthu anatoka kwenda kukusanya masazo nyuma ya wavunaji, akitumaini kupata kibali.
Uweza wa Mungu: “Bahati yake ikatokea tu” kuangukia shamba la Boazi, mtu mwenye heshima wa jamaa ya Elimeleki.
Wakati Muhimu: Boazi anambariki Ruthu kwa jina la YHWH na kutafsiri uamuzi wake wa kujiunga na Israeli kama kutafuta kimbilio chini ya mabawa ya Mungu (2:12). Kisha yeye mwenyewe anakuwa jibu la maombi yake.
Mwisho wa Sura: Ruthu anakusanya masazo hadi mwisho wa mavuno yote chini ya ulinzi wa Boazi. Naomi anamshukuru Mungu kwa wema wake kwa walio hai na waliokufa, na anamtambua Boazi kama “mmoja wa wakombozi wetu” (2:20–23).
3.3 Ruthu 3 — Usiku wa Sakafuni: Mapumziko Katika Hatari Chini ya Vazi la Mkombozi
Tatizo: Naomi anatafuta “pumziko” kwa ajili ya Ruthu – si mkate wa leo tu, bali usalama wa maisha yote (3:1).
Mpango: Anamtuma Ruthu sakafuni usiku kumfunua Boazi miguuni na kulala hapo. Hatari ni kubwa sana.
Wakati Muhimu: Ruthu anajitambulisha na kuomba, “Nyoshee vazi lako juu ya mjakazi wako, maana wewe ndiwe mkombozi” (3:9). Boazi anampongeza kwa hesed yake, anamwita “mwanamke mwema”, na anaahidi kuchukua hatua, lakini anakiri kuwa yuko mkombozi mwingine wa karibu zaidi.
Mwisho wa Sura: Ruthu anarudi kwa Naomi na vipimo sita vya shayiri kama dhamana. Naomi, akiwa sasa na tumaini, anasema, “Mtu huyu hatapumzika, mpaka amemaliza jambo hili leo” (3:18).
3.4 Ruthu 4 — Lango, Kiatu, na Mwana wa Ahadi: Ukombozi Unapogeuka Hadithi ya Mataifa
Tatizo: Kuna mkombozi wa karibu anayesimama kati ya Boazi na Ruthu. Mustakabali wa nyumba ya Elimeleki uko mashakani.
Tukio la Kwenye Lango: Boazi anafanya mazungumzo hadharani, tayari kubeba gharama yote ya ukombozi ambayo yule mkombozi wa karibu anakataa kuibeba.
Wakati Muhimu: Mbele ya mashahidi, Boazi anamchukua Ruthu awe mke wake na kuchukua ardhi kama jukumu lake “kwa kusimamisha jina la marehemu” (4:10). Bwana anampa Ruthu mimba; mtoto anazaliwa.
Mwisho wa Sura: Naomi anamshika Obedi mikononi, “mrejesha uhai” (4:15). Ukoo wake unaendelea hadi kufika kwa Daudi (4:17–22), na, tukitazama kwa macho ya Agano Jipya, Mathayo ataonyesha wazi jinsi mstari huu unavyofika kwa Yesu (Math 1:5).
4.0 Mada Kuu za Kuzitazama
Unapopitia kila sura kwa utulivu na kufuatilia maelezo haya, zingatia mistari mikuu inayoshona hadithi hii pamoja.
4.1 Hesed — Upendo wa Agano Unaobaki
Hesed ni neno mojawapo kuu katika Agano la Kale kuelezea upendo wa Mungu ulio mwaminifu. Katika Ruthu, hesed inaonekana wazi katika mahusiano ya watu:
Uamuzi wa Ruthu kushikamana na Naomi badala ya kurudi kwa watu wake.
Ukarimu na ulinzi wa Boazi unaokwenda mbali zaidi ya masharti ya sheria.
Tamko la Naomi kwamba hesed ya Mungu “haijawaacha walio hai wala waliokufa” (2:20).
Hesed hapa si hisia tu, bali ni wema wenye gharama na wa kudumu. Unasogea kumwelekea mnyonge kwa gharama ya nafsi.
4.2 Uweza wa Siri wa Mungu — Mungu Aliye Nyuma ya Pazia
Mungu hatendi kwa miujiza mikubwa ya kuonekana katika Ruthu. Badala yake tunaona:
“Bahati” inayomfikisha Ruthu kwenye shamba la Boazi.
Habari zinazomfikia Naomi kwa wakati mwafaka kule Moabu.
Mkombozi wa karibu zaidi “anayepita tu” mlangoni kwa wakati ule ule.
Wachambuzi wengi wameona kwamba Ruthu inatupa theolojia ya uweza wa Mungu katika maisha ya kawaida (Block 1999; Sakenfeld 1999; BibleProject 2023). Mungu hayupo mbali; yuko, ila hasemi kwa kelele.
4.3 Utambulisho na Ujumuisho — Mmoabi Kati ya Watu wa Mungu
Ruthu mara nyingi huitwa “Mmoabi” (1:22; 2:2, 6, 21; 4:5, 10). Ugeni wake una maana kubwa. Torati iliweka mipaka kwa ushiriki wa Wamoabi katika “kusanyiko la Bwana” (Kum 23:3–6). Hapa, mwanamke Mmoabi si tu anaingia katika jamii ya Israeli, bali anajumuishwa katika ukoo wa Daudi – na wa Yesu (Lau 2010; Nielsen 1997).
Ruthu inatulazimisha tujiulize: Ni nani hasa anayehesabika kuwa wa watu wa Mungu? Kwa msingi gani? Hadithi yake inatangulia kutangaza kwa sauti ya chini maono ya manabii ya mataifa kuja Sayuni (Isa 2:2–4; Mik 4:1–2; Zek 8:20–23), na inatupa picha ya Agano Jipya ya watu wa Mataifa kupandikizwa katika mzeituni wa Israeli (Rum 11:17–24; Efe 2:11–22).
4.4 Ukombozi — Ukombozi wa Gharama Mbele ya Watu
Neno “mkombozi” (go’el) linatumika katika sura za 2–4. Ukombozi katika Ruthu si fundisho la kufikirika tu; unahusu:
Ardhi kurejeshwa kwa familia yenye uhitaji.
Mjane kupata mume na mtoto.
Jina kuhifadhiwa katika Israeli.
Boazi anauvisha ukombozi huu kwa mwili: anajitwika mzigo wa hasara ya kifedha na ya ukoo ili wengine warudishiwe nafasi na maisha yao. Matendo yake yanaelekeza mbele zaidi kwa Mkombozi mkuu atakayebeba uzito wote wa uvunjifu wetu.
4.5 Jina, Kumbukumbu na Kesho
Naomi anaogopa kutokuwepo kabisa: “Mbona mniite Naomi, na hali Bwana ameyafanya maisha yangu yawe machungu mno?” (1:20–21). Kupitia hesed ya Ruthu na ukombozi wa Boazi, Mungu anahifadhi na kupanua jina la familia hii. Ukoo wa mwisho ni tamko la kitheolojia: Mungu hasahau.
Hata tunapohofia kuhusu hatima yetu, matokeo ya mitihani ya maisha yetu, au wazo la kusahaulika kabisa, Mungu anatupokea hapa kwa neno la faraja tulivu. Kumbukumbu ya Mungu ni ya kina na ndefu kuliko yetu.
5.0 Jinsi ya Kutumia Uchambuzi Huu wa Ruthu
Uchambuzi huu wa Ruthu umeandikwa kwa ajili ya:
Wanafunzi makini wa Biblia wanaotamani undani wa kifasihi, wa kihistoria na wa kitheolojia.
Wachungaji na walimu wanaoandaa mahubiri na masomo yanayounganisha Ruthu na hadithi yote ya Biblia.
Vikundi vidogo na madarasa vinavyotaka kupitia kitabu cha Ruthu kwa utulivu na kwa maombi.
Kila sura ya Ruthu imesukwa kwa mpangilio ule ule ili kukusaidia uone safari kwa uwazi.
5.1 Muundo wa Kila Somo la Sura
Uchambuzi wa kila sura unafuata mpangilio huu:
Utangulizi – Unamtayarishia msomaji mazingira stahiki ya kihisia na kiroho kwa ajili ya usomaji, na kumshirikisha mvutano mkuu wa simulizi wa sura husika.
Muktadha wa Kihistoria na Kifasihi – Unaonyesha sura husika ilipo ndani ya Ruthu, ndani ya enzi ya waamuzi, ndani ya historia ya Israeli na hadithi kubwa ya Biblia.
Kutembea Ndani ya Maandiko – Tunapitia sehemu kwa sehemu, tukigusia maneno muhimu, sehemu za mgeuko wa simulizi (narrative turning points), na nia za wahusika (characters’ motivations).
Tafakari ya Kitheolojia – Tunazingatia mada kuu za kitheolojia (hesed, uweza wa Mungu, utambulisho, ukombozi), mara nyingi tukijadiliana na wanazuoni kama Block, Sakenfeld, Nielsen, Lau, na Webb, na ndani ya upeo wa theolojia ya Biblia kama ilivyo kwa N. T. Wright na BibleProject.
Matumizi Katika Maisha – Tunavuka kutoka maandiko kwenda kwenye uanafunzi wa leo, maisha ya jumuiya kanisani, na utume.
Maswali ya Kutafakari – Tunatoa maswali kwa ajili ya tafakari binafsi au mjadala wa kikundi.
Sala ya Muitikio – Tunakuongoza katika sala kukusaidia kuitikia hadithi ya sura katika ibada.
Dirisha Kuelekea Sura Inayofuata – Tunatoa mwanga mfupi wa jinsi simulizi itakavyoendelea, ili uendelee kufuatilia mtiririko wa hadithi.
5.2 Namna za Kutumia Muongozo Huu
Unaweza kutumia uchambuzi huu kwa njia kadha wa kanda; kama vile:
Somo Binafsi – Soma kwanza sura ya Biblia polepole. Kisha pitia uchambuzi sehemu kwa sehemu. Simama kwenye maswali ujiulize kwa makini na kwenye sala uitikie kwa unyenyekevu.
Somo la Kikundi – Wagawie washirikia wako sura ya kusoma kabla. Katika mkutano, toa muhtasari wa mwendo wa sura, jadilini maswali, kisha muombe mkitumia sala iliyoandikwa (mkibadilisha kwa muktadha wenu mkitaka).
Maandalio ya Kuhubiri au Kufundisha – Tumia muundo wa sura kama mifupa ya mahubiri au somo. Tafakari za kitheolojia zinaweza kukusaidia katika kukazia mafundisho; matumizi ya maisha yanaweza kuwa mbegu za maonyo na faraja ya kichungaji.
6.0 Njia Inayopendekezwa Kupitia Ruthu
Ili kupata mengi zaidi kutoka katika safari hii, unaweza:
Anza kwa Kusoma Ruthu Nzima – Kaa chini usome Ruthu 1–4 mara moja. Iache simulizi iingie moyoni kama hadithi nzima.
Kisha Tembea Sura kwa Sura – Kwa vikao vinne au zaidi, pita polepole katika maelezo ya kila sura.
Angalia Maneno Yanayojirudia – Sikiliza maneno na mada zinazojirudia: raha [pumziko], mbawa, hesed, mkombozi, kuachwa tupu na kujazwa kwa Naomi, Bethlehemu, Moabu, jina, na baraka.
Fuatilia Mstari Unaoongoza kwa Yesu – Kadiri unavyosoma, weka jicho moja kwenye ukoo unaoishia kwa Daudi na, kupitia Daudi, kwa Kristo. Tafakari jinsi hadithi ya Ruthu inavyoandaa udongo wa Injili.
Sikiliza Hadithi Yako Ndani ya Hadithi ya Ruthu – Unajiona zaidi ukiwa nani – Naomi (aliyerudi akiwa amejeruhiwa na maisha), Ruthu (aliyeko pembezoni na anayechagua uaminifu), Boazi (aliye na uwezo wa kuonyesha hesed au kujizuia), wafanyakazi wasiojulikana, au wanawake wa Bethlehemu? Ni kwa namna gani hadithi ya Ruthu inatafsiri na kukutia changamoto katika kuishi hadithi yako mwenyewe?
7.0 Maswali ya Kuangazia Njia Kabla ya Kuanza Safari
Unapokifungua kitabu cha Ruthu, unafikiria kukutana na nini zaidi – mapenzi, uweza wa Mungu, ukombozi, au kingine? Utangulizi huu unaweza kupanua matarajio yako kwa njia gani?
Kukiweka kitabu cha Ruthu “siku zile walipokuwa waamuzi wakitawala” kunakusaidiaje kukisoma? Inakuletea nini mawazoni kujua kwamba hadithi hii ya upole inamea katika enzi ya vurugu?
Kwa sasa katika maisha yako unajihisi zaidi kama nani – Naomi (aliyerudi akiwa mtupu na mwenye uchungu), Ruthu (aliyepo pembezoni lakini anayechagua uaminifu), au Boazi (aliye na rasilimali na ushawishi, lakini hajui jinsi ya kuzigeuza hesed)?
Unaleta maswali au matumaini gani katika somo hili la Ruthu? Unatamani Mungu akukumbushe nini, akutibu nini, au akutie moyo katika nini kupitia kitabu hiki?
Ni kwa namna gani unahitaji kufufua tena mtazamo wa uweza wa Mungu katika mambo ya kawaida – kazi, familia, ratiba za kila siku – unapoanza safari hii?
8.0 Sala ya Kubariki Safari
Ee Bwana Mungu wa Ibrahimu, Isaka na Yakobo,
Wewe uliyetembea na watu wako katika vurugu za enzi za waamuzi, na bado ukapanda mbegu za tumaini katika mashamba ya Bethlehemu, tunakuja kwako sasa kama wasomaji na kama mahujaji.
Baadhi yetu tunajihisi kama Naomi— tumerudi tukiwa na maswali mengi kuliko majibu, mioyo yetu imejaa maumivu na kuvunjika moyo. Wengine tunajihisi kama Ruthu— watu wa pembezoni kwa namna fulani, tukitamani kuhesabiwa kuwa wa nyumbani na kuelewa maana ya maisha yetu. Wengine tunajihisi kama Boazi— tunajua tuna rasilimali na ushawishi, lakini hatujui vizuri namna ya kuvitumia kwa ajili ya Ufalme wako.
Tunapokifungua kitabu cha Ruthu, fungua macho yetu tuone uweza wako wa kimya kimya, fungua masikio yetu tusikie wito wako wa hesed, fungua mioyo yetu tuamini upendo wako wa kutukomboa.
Utufundishe kupitia siku za njaa na siku za mavuno, kupitia safari na sakafu za kupuria, kupitia malango ya miji na orodha za koo, kwamba wewe ndiwe Mungu usiyesahau— si mjane, si mgeni, si aliyechoka, wala tendo dogo la uaminifu.
Hebu hadithi ya Ruthu iwe kioo kinachotuonyesha sisi ni akina nani, na iwe dirisha la kutuonyesha hadithi kubwa zaidi ya Mwana wa Daudi aliyezaliwa Bethlehemu, Mkombozi wa kweli chini ya mbawa zake tunapata kimbilio.
Tuongoze, sura baada ya sura, kutoka utupu hadi kujazwa nawe, kutoka uchungu hadi baraka zako, kutoka upweke hadi katika familia pana ya wote wanaokusanika ndani ya Kristo.
Tunaanza safari hii tukiwa mbele zako, tukiamini kwamba Mungu yule yule aliyewatembelea watu wake Bethlehemu kwa mkate atatutembelea na Mkate wa Uzima tunaposoma.
Kwa jina la Yesu, Mkate wa Uzima na Mwana wa Daudi,Amina.
9.0 Bibliography
(Vyanzo muhimu vinavyotumiwa katika uchambuzi huu wa Ruthu)
BibleProject. "Book of Ruth." In BibleProject Study Notes. BibleProject, 2023.
Block, Daniel I. Judges, Ruth. New American Commentary 6. Nashville: Broadman & Holman, 1999.
Lau, Peter H. W. Identity and Ethics in the Book of Ruth: A Social Identity Approach. Beihefte zur Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 416. Berlin: de Gruyter, 2010.
Nielsen, Kirsten. Ruth: A Commentary. Old Testament Library. Louisville: Westminster John Knox, 1997.
Sakenfeld, Katharine Doob. Ruth. Interpretation: A Bible Commentary for Teaching and Preaching. Louisville: John Knox, 1999.
Webb, Barry G. Judges and Ruth: God in Chaos. Preaching the Word. Wheaton, IL: Crossway, 2015.
Wright, N. T. How God Became King: The Forgotten Story of the Gospels. New York: HarperOne, 2012.
Comments